Nie chodzę do kościoła, ale przytulam drzewa, czyli o religii w Estonii
Kościół luterański św. Jana w Viljandi |
"Estończycy nie są specjalnie religijni" - słyszę często od swoich międzynarodowych znajomych, którzy w podobny sposób komentują kraj, w którym na chwilę zamieszkali. Dawniej Estonia była tradycyjnie protestancka, zdecydowana większość mieszkańców była Luteranami, a niewielka mniejszość wyznania prawosławnego. Jak jest dzisiaj?
Czasy Związku Radzieckiego w Estońskiej SRR
W tamtym czasie jedyną dozwoloną wiarą, była wiara w partię. W latach 1944-1991 wiele zborów luterańskich, a także cerkwi prawosławnych zostało zamkniętych. Pastorzy i księża prawosławni zostali wysłani na Syberię. Estończycy stracili swoje świątynie, majątek został znacjonalizowany. Można brutalnie powiedzieć, że religijność zaczęła umierać w narodzie. Przez ponad 45 lat wychowywały się pokolenia bez świadomości religijnej, a dzisiaj te pokolenia przekazują swoje "dziedzictwo" kolejnym.
Statystyki
Spis Powszechny z 2011 roku najlepiej przedstawia strukturę wyznaniową w kraju. Ponad 70% obywateli powyżej 15 roku deklaruje, że są bezwyznaniowi lub nie deklarują żadnego wyznania. Obecnie najwięcej osób wierzących jest wyznania prawosławnego - 16%. Jest to głównie mniejszość rosyjskojęzyczna i nieliczni Estończycy zamieszkujący południe kraju. Luteran jest obecnie niewiele w Estonii. Niegdyś dominująca religia, a dzisiaj zaledwie 9% mieszkańców przyznaje się do wyznania ewangelicko-augsburskiego. Następnie za nimi w kolejce ustawiają się baptyści, katolicy i Świadkowie Jehowy. Wartości procentowe nie mają już większego znaczenia, bo każdych jest już mniej niż pół procenta w skali kraju.
Pierwsza niedziela w Estonii. Wybieram się do kościoła, który mam po sąsiedzku. Zobaczymy jak modlą się w niedzielę luteranie. Kościół duży, wnętrze jak zawsze skromne, ławki mają specyficzny zapach starych przedmiotów, modlących się jest 25. Aż policzyłem. Pastor wygłasza na pewno piękne kazanie (po estońsku i bez mikrofonu, więc niewiele słyszę i rozumiem), a jego żona potem gra na organach. Przybyli ludzie niespecjalnie zdają się przejmować, co się odbywa w świątyni. Nieliczne dzieci biegają po kościele. Matka karmi niemowlę. Ojciec wychodzi w połowie nabożeństwa, bo mu dzwoni telefon. Para stojąca "pod chórem" rozmawia dość głośno i niedyskretnie.
Do protestanckiego kościoła chodzą pojedynczy ludzie. Gdzieniegdzie jeszcze próbuje działać szkółka niedzielna albo grupa duszpasterska, gdzie młodzież spotyka się, ćwiczy śpiew, rozmawia, spędza razem czas w duchowym nastroju.
Sobotni wieczór adwentowy. Na miejskim placu skromny jarmark. Rozdają darmową herbatę, kawę i ciasta. Pół miasteczka się zbiegło. Chór kościelny intonuje kilka pieśni, są w tym bardzo dobrzy. Potem spory tłum ludzi udaje się do kościoła św. Jana (pisałem o nim przy okazji wycieczki po Viljandi). Pastor był bardzo radosny, bo chyba bardzo rzadko widzi zapełniony kościół. Koncert kolęd właśnie się zaczął. Kilka lokalnych chórów zaśpiewało znajome dla ucha pieśni bożonarodzeniowe - niektórzy w kościele nawet pomrukiwali coś pod nosem, więc musiało się im spodobać.
Sobór św. Aleksandra Newskiego w Tallinnie. Jeszcze jest wrzesień i tłumy turystów pchają się w każdy zakamarek, aby zobaczyć wszystkie detale wnętrza. W bocznej nawie odbywa się nabożeństwo. Zatrzymuję się na chwilę, robię prawosławny znak krzyża (trzema złączonymi palcami dotykamy czoła, potem piersi, potem inaczej jak "u nas" prawego ramienia i lewego ramienia, po czym robimy niski skłon tułowia w stronę ikonostasu) i myślami wędruję do jednej z wielu ikon. Decyduję zapalić kilka świeczek przed niektórymi. Po każdej modlitwie przed ikoną znowu prawosławny znak krzyża, potem przed wyjściem z cerkwi jeszcze raz i po wyjściu z cerkwi jeszcze raz.
W Estonii istnieją dwie cerkwie prawosławne: Estońska Cerkiew Prawosławna, której zwierzchnikiem jest Moskwa, członkami głównie mniejszość rosyjskojęzyczna, a językiem nabożeństw rosyjski oraz Estońska Apostolska Cerkiew Prawosławna, nad którą pieczę stanowi Konstantynopol, a członkami są rodowici Estończycy z południa i południowego wschodu kraju. Tych drugich jest znacznie mniej, ledwie kilkanaście tysięcy, którzy modlą się w cerkwi po estońsku.
Puste wnętrze cerkwi prawosławnej w Suure-Jaani |
6 stycznia, Wigilia Bożego Narodzenia w Suure-Jaani. Idę zwiedzić niewielką cerkiew na uboczu miasteczka. Już wcześniej czytałem, że budowla jest w złym stanie technicznym, ale nigdzie nie wspomniano, że cerkiew jest zwyczajnie zamknięta i wyłączona z użytku. Na drzwiach tylko niewielka tabliczka z informacją, że świątynia jest pod opieką eparchii w Tartu. Spacerując dookoła rozmyślałem o tym, jak było dawniej. Dzień później jestem w Valdze, gdzie w niewielkiej cerkwi dołączam do nabożeństwa. Nie stoję długo. Obserwuję modlących się, rodziny z dziećmi, starsze panie, mężczyzn stojących z boku. W środku jest bardzo ciepło, ludzi zaledwie garstka, ale świeczki przy ikonach dzielnie się palą.
Jestem znowu w Tallinnie. W kościele katolickim Piotra i Pawła przy ulicy Rosyjskiej w niedziele zawsze są tłumy. Niedzielną mszę po polsku odprawia ksiądz z Polski, ludzi około setka albo i więcej, większość to starsze pokolenie Polonii, która lepiej zna rosyjski niż polski, jednak ten jeden raz w tygodniu mają okazję posłuchać języka swoich dziadków. W ciągu dnia jeszcze msza po estońsku, a wieczorem msza po rosyjsku. Na mszy po rosyjsku ksiądz rozdaje niewielkie broszury z nutami pieśni, aby również wierni mogli zaśpiewać na miarę swoich możliwości. Chociaż śpiewy brzmią nieudolnie to czuć tą żywą chęć do aktywnego udziału, w końcu nikt nie przyszedł do tego kościoła z przymusu. Każdy przyszedł, bo chciał.
Katolików jest około 4,5 tysiąca w całej Estonii. Dziewięcioma świątyniami opiekuje się łącznie 11 księży. Tallinn, Tartu, Pärnu, Valga i północno-wschodnia Estonia to miejsca, gdzie możecie udać się na mszę. Wierzących jest tak niewiele i są tak rozproszeniu po kraju, że w Estonii nie utworzono nawet diecezji - cały kraj podlega bezpośrednio administracji Watykanu (w sensie kościelnym, naturalnie). W Estonii nie ma seminarium duchownego, tylko jeden ksiądz jest Estończykiem, a pozostali są misjonarzami z różnych krajów. Tutaj podział na parafie nie ma sensu, nikt nie "chodzi po kolędzie" na początku stycznia, a ofiara na Mszy idzie na cele pragmatyczne: prąd, ogrzewanie i spłacenie kolejnej raty za nowy głośnik w kościele. Estoński Kościół jest malutki, biedny i nieustannie w potrzebie. Przypomina niewielkie wspólnoty z dalekiej Syberii, Kazachstanu czy Kamczatki, a to tylko niedaleko od nas położona Estonia.
W Tartu bywam tak często, że już nie liczę. Ilekroć mogę, idę na 10.30 do kościoła na ulicy Wodnej. Msza po polsku i rosyjsku jednocześnie. Jest nas zazwyczaj nie więcej niż kilkanaście osób. Dzisiaj odprawia ksiądz Viktor z Chorwacji, więc pewno za tydzień będzie ksiądz Miguel z Chile. Ksiądz mówi po rosyjsku, lud odpowiada po polsku. Siostra zakonna szuka chętnych do czytania po polsku i po rosyjsku. Każdy dostaje karteczkę z rozpiską pieśni na dany dzień oraz broszurkę z tym, co trzeba księdzu odpowiadać. Niestety brak organisty sprawia wiele trudności w śpiewaniu, ponieważ ludzie (w większości chórek starszych pań) nie znają kościelnych pieśni w ogóle. Do Komunii Świętej idą wszyscy ochrzczeni, ale pozostali nieochrzczeni wierni nie są zostawieni sami sobie - otrzymują symboliczne błogosławieństwo od księdza. W tartuskim kościele to jest kwintesencja pozytywistycznej pracy u podstaw. Tutaj nie jest ważne jak śpiewasz, czy często chodzisz do kościoła, czy jesteś ochrzczony, czy się spowiadasz. Z tym ostatnim jest taki problem, że księża niestety słabo posługują się językiem estońskim, a ich rosyjski do perfekcyjnych również nie należy, więc po prostu dla niektórych pójście do spowiedzi w Estonii jest niemożliwe. Jednak tutaj nadal wszystko jest żywe i naturalne. Po Mszy ksiądz udaje się do drzwi wyjściowych i każdemu podaje rękę życząc dobrej niedzieli. Z każdym nowo przybyłym chce się poznać, porozmawiać, nawiązać więź. W końcu kiedyś specjalnie po to Bóg zszedł na ziemię do ludzi, by z nimi zrobić dokładnie to samo, co robią księża w Tartu.
Cerkiew prawosławna w Tapa na północy Estonii |
Kto przytula drzewa w Estonii?
Teoria, że każdy człowiek mimowolnie poszukuje w swoim życiu jakiejś "religii" lub filozofii życia, którą będzie wyznawać, zdaje się mieć sens w tym kraju. Czasami opowiadam, że Estończycy chodzą do lasu, jak do kościoła. Las i natura są tutaj świętością. O dobra naturalne się dba. Dbali przodkowie ugrofińscy i współczesne pokolenie na nowo to odkrywa. Pamiętam spacer do lasu ze znajomymi, którzy opowiadali, że lasu trzeba coś podarować, aby był dla Ciebie łaskawy. Dobrze jest przytulić jedno z ulubionych drzew, aby poznać się z lasem. Zresztą sam widziałem takie przytulanie. Dzieci w szkole uczą się mitologii ugrofińskiej (lub estońskiej?), zaznajamiają się z bogami i bóstwami, poznają legendarne historie powstania ich kraju. Nawet "estoński Zeus", czyli Kalev, dał imię najpopularniejszej marce słodyczy w kraju. Ostatnie lata odnotowują coraz więcej wyznawców tradycyjnych wierzeń ugrofińskich, którzy gromadzą się w lasach i odprawiają podobne rytuały, jak ich przodkowie kilkaset lub nawet ponad tysiąc lat temu na dalekim Uralu.
Estonia jest jednym z najbardziej zlaicyzowanych krajów na świecie, ale to nie oznacza, że Estończycy nie wierzą w nic. Dla wierzących chrześcijan nadal ważne jest ich dziedzictwo. Dla niezadeklarowanych być może natura i przyroda grają ważną rolę. Inni może wierzą w swoją rodzinę, a jeszcze inni w samych siebie. Nigdy nie wiemy, kogo z nich spotkamy na swojej drodze. Ten kraj otwiera umysł na nowe.
*tekst kursywą oznacza moje osobiste doświadczenia i obserwacje codziennego życia w Estonii
Też lubię przytulać drzewa, ale nie wiedziałem, że to akt religijny! ;)
OdpowiedzUsuńKto nie lubi przytulać drzew? :)
UsuńW Tartu jest zupełnie jak u mnie, w Walencji <3 Tylko ksiądz jest z okolic Żywca, od kilku(nastu?) lat ten sam! :)
OdpowiedzUsuńTak odległe kraje, a tak podobne w małych detalach! I uwielbiam księdza Miguela, jak on prawi te kazania dla starszych babć to głowa mała, kobietom się twarzyczka cieszy na całego wtedy :)
Usuń"Po Mszy ksiądz udaje się do drzwi wyjściowych i każdemu podaje rękę życząc dobrej niedzieli."
OdpowiedzUsuńdopatrywałbym się w tym wpływu luteranizmu, czy ogólniej ewangelicyzmu... pamiętam, jak się zdziwiłem, kiedy po tym, jak raz poszedłem na mszę rzymskokatolicką [w Polsce], ksiądz nie stał po zakończeniu przy wyjściu...
co do tego, że ateizm może wynikać z oporu przeciw germanizacji, to pewnie coś w tym jest, jednak z drugiej strony gdyby nie reformacja, to język estoński jeszcze długo nie zyskałby wersji pisanej.
Bardzo ciekawy artykuł. Wiedziałem że Czechy są bardzo zlaicyzowane ale o Estonii nic nie wiedziałem.
OdpowiedzUsuńO Estonii generalnie ludzie mało wiedzą, więc i po to jest to miejsce w sieci ;)
UsuńWięcej więcej o Estonii! Robisz dobrą robotę, gratuluję!
OdpowiedzUsuńDzięki!
UsuńCiekawe... powinno być więcej notek o Estonii! Jednak tak mało wiem :(
OdpowiedzUsuń...zaglądnij kiedyś do estońskiej Sali Królestwa Świadków Jehowy...ciekawe doświadczenia
OdpowiedzUsuńChciałbym to bardzo zobaczyć! Na pewno inaczej!
UsuńZa kilkanaście dni jadę z nastoletnim synem na Łotwę i Estonię - pierwszy raz. Jeżdżąc po Europie (głównie południowej) "zapomniałem" o tych krajach na uboczu głównych tras turystycznych.Co tam zastane, kto wie ?
OdpowiedzUsuń